ඕපනායක කන්දේ පුරාණ රජමහ විහාරය

ස්වභාවික වන රේඛාවකින් යුතු කඳු ගැටයක මෙම විහාරස්ථානය පිහිටා ඇත කන්දේ විහාරය හෙවත් ඔපනාකේ විහාරය ඉපැරණි ලේඛනවල හැඳින්වෙන්නේ ශ්‍රී චන්ද්‍රසේකරාරාම කන්දේ පුරාණ රජමහ විහාරය,කන්දේ විහාරය,ගල්ගේ විහාරය යන නම් වලිනි.කඳු ගැටයේ පහළ කොටසේ සංඝාවාසය හා දානශාලාව ද දෙවන කොටසේ ධර්ම ශාලාවද ඉදිකර තිබේ සමස්ථ විහාර භුමිය ම ගස් කොළන් වලින් ගැවසී ඇති අතර ස්වභාවික වූ විශාල ජල උල්පත් දෙකක් ද ඇත සංඝාවාස භුමියේ සිට විහාර මළුවට පිවිසුම් මාර්ග දෙකක් වෙයි වාහල්කඩ දෙකක් සහිත පඩි 140කින් යුක්ත පියගැටපෙළකි කන්දේ ඉහළ කොටසේ පුජනීය ගොඩනැගිළි,චෛත්‍ය,බෝධිය,ගල්ලෙන් විහාරය සහ දේවාලය හා මලසුන් ගෙවල් ද වේ මෙම විහාර මන්දිරය අඩි 150 ක් පමණ දිග අඩි 15 ක් පමණ උස ගල්ගුහාවක් තුල පිහිටුවා තිබේ ගල්ගුහාවේ මැද කොටසේ අඩි 55ක් පමණ වූ ප්‍රමාණයේ ඉපැරණි විහාරය හා පැරණි දේවාලය ඉදිකර ඇත ඇතුළත දිග අඩි 42 1/2 ක් ද උස අඩි 15 ක් ද පළල අඩි 17 ක්ද වන විහාර ගෙය වෙයි ඉදි කර ඇති දේවාලය අඩි 17 ක් දිග හා අඩි 07ක් පළලය විහාර මැදුරේ අඩි 39(රියන් 26)ක් දිග සැතපෙන මහා බුද්ධ ප්‍රතිමාවක් ද හිඳී පිළිමයක් හා හිටි පිළිමයක් ද වෙයි 

මෙම විහාරය වළගම්බා රජ සමයේ ආරම්භ වුවක් යයි සැලකේ ගල්ලෙනේ කොටා ඇති කටාරම දඹුළු රජමහ විහාරයේ කටාරමට සමානය එසේම හිඳී පිළිමය ද සැතපෙන මහා ප්‍රතිමාවද දඹුළු පිළිමයට සමානය එසේම මෙම පිළිම මැටියෙන් ඉදිකර තිබු නිසා බරපතළ ලෙස දිරාපත්වී ගරා වැටී පුපුරා ගොස් තිබුණි ප්‍රතිමාවේ ඉදිරි කොටස 1954දී අලුත්වැඩියා කරන්නට සිදුවුන බැවින් ප්‍රතිමාවේ ඉදිරි කොටසේ මුල්ආකෘතිය වෙනස්වී ඇත පැරණි හිටිපිළිමය සම්පුර්ණයෙන් ම ගරා වැටුන බැවින් මෑතකදී අලුතෙන් හිටි පිළිමය ඉදි කරන ලදී 

විහාර මැදුරේ ඉදිරිපස බිත්තිය අඩි 2 1/2 ක් පමණ ඝනකමය ඇතුළු පැත්තේ චිත්‍ර කර්මාන්ත වෙයි ඒවා නුවර යුගයට අයත් වන බවත් පළුඳු වී ඇති තැන්වල දක්න‍ට ලැබෙන වර්ණ සටහන්වලින් නුවරයුගයට වඩා පැරණි සිතුවම් බිත්තිවල ඇඳ තිබෙන්නට ඇතැයි පෙනෙන බවත් ඒවා පරීක්‍ෂා කල පුරා විද්‍යා නිලධාරීන් ප්‍රකාශ කර ඇත විහාරයේ ඉදිරි ඇතුළු බිත්තියේ පේලි දෙකකට සුවිසි විවරණය සිතුවම් කර ඇති අතර චිත්‍ර රාමු වෙන් කර දැක්වීමට රතු හා සුදු අඟල් 3 පමණ පළල රේඛා යොදා ඇත විහාර ගල්ගේ ඇතුලට යෑමට ඇති කැටයම් සහිත දොර දෙක දෙපැත්තේ සතර වරම් දේව රූප ඇඳ දොරටුව හා ජනෙල් පට්ටම් පලාපෙති මෝස්තරවලින් ද අතරතුර ලියවැල්වලින් ද සරසා තිබේ බස්නාහිර පැත්තේ බිත්තියට යා කොට හිඳී පිළිමය ඉදිකිරිම සඳහා අඩකවාකාර අඩි 8 ක් පමණ උස අඩි 3 ක් පමණ ඝනකම ආකෘතියක් පසුබිම් කර ඒ වටා ගිනිසිළු මෝස්තරයට බුදුරැස් මාලාව ඇඳ තිබේ හිඳී පිළිමයට ඉහලින් බිත්තියේ රහතන් වහන්සේලා මල් රැගෙන බුදු පුදට යන අයුරු ද පහලින් සැරියුත් මුගලන් දෙනමගේ හා ආනන්ද හිමියන්ගේ චිත්‍ර ඇඳ තිබේ ඉදිරි බිත්තියේ හිඳී පිළිමයට ආසන්නව ඇඳ තිබෙන ශක්‍ර භවන වෙනත් විහාරයක දක්නට නොලැබෙන විශේෂ චිත්‍රයක් වේ විහාරය ඇතුළත කළුගල් වියන සම්පුර්ණයෙන්ම මල්කම් ලියකම්වලින් අලංකෘත වේ නෙළුම් මල් මෝස්‌තර කීපයක් සිව්පෙතිමල මිදිවැල් නාමල යන සිතුවමින් ගල් වියන සරසා ඇති අතර මහා බුද්ධ ප්‍රතිමාවට ඉහළින ෂට් වර්ණ බුදුරැස් මාලාව ගිනිසිළු රටාවෙන් චිත්‍රණය කර ඇත ගල්ගෙයි නැගෙනහිර පැත්තේ මහා ප්‍රතිමාවේ පතුල පැත්තේ මහා ප්‍රතිමාවේ පතුල පැත්තේ ඉපැරණි දේවාලය ඇත විෂ්ණු සමන් කතරගම යන දේව ප්‍රතිමා අඩි 7ක් පමණ උසට බිත්තියටම බද්ධ කර තනා ඇති අතර සමන් දේව ප්‍රතිමාව වටා මකර තොරණ ඉදිකර තිබේ දේවාල කොටස පසු කලක දී ඉදිකර ඇති බව ද නුවර යුගයේ ප්‍රතිමා හා චිත්‍ර සම්ප්‍රදාය එහි දක්නට ඇති බව පැහැදිලිය 

දේවාල කොටසේත් රහතන් වහන්සේලාගේ බිතුසිතුවම් ඇති නිසා නුවර යුගයේදී දේවාලය ඉදිකරන්නට ඇති බව සිතිය හැක දේවාලයේ ගල් වියනද අතීතයේ තිබු විසිතුරු මල් හා ලිය වැල් රටාවලින් යුක්තය එම දේවාලයේ මෑතදී විභීෂණ හා ගණ දෙවි රූප ඉදි කර ඇත දේවාලයට සම්භන්ද කොටසේ ඉතා දුර්ලභ අඩි 4 1/2 දිග අඩි 3 1/4 පළල රාමුවක විශාල කඩුපුල් මලක් ඇඳ ඇත ජ්‍යාමිතික ශිල්පය අනුව ඇඳ තිබෙන ඉතා දුර්ලභ චිත්‍රයක් ලෙස එය හඳුනා ගෙන ඇත මුලදී ගල්ගේ විහාර ආලින්දය අඩි 60ක් දිග අඩි 11ක් පළල කළුගල්කණුවලින් හා කොට බිත්තියකින් ද අඩි 16x14 ප්‍රමාණයේ හේවිසි මණ්ඩපයකින් ද යුක්තව තනා තිබුණි වාර කිහිපයක් ම මෙම පිට මාලය දිරා පත් වීම නිසා අලුත්වැඩියා කර ඇත 80 දශකයේ දී විහාර පිට මාලය දිරා පත්ව තිබු නිසා එය අඩි 17 ක් පළල අඩි 73 ක් දිගට ශක්තිමව ඉදිකර දේවාල කොටස වෙන් කර විහාර පිට මාලයේ බුදු සිරිත සම්පුර්ණයෙන්ම රාමු 49කින් යුතුව චිත්‍රයට නගා ලියවැල් මෝස්‌තර ඇඳ ඇති අතර ඉතා විසිතුරු මකර තොරණක් ඉදිකර එහි මැද සමාධි ප්‍රතිමාවක් ගොඩ නගා ඇත නැගෙනහිර පැත්තේ ඉතිරි ව තිබුණු අඩි 25ක් පමණ වූ ගල්ගුහාවේ හැටේ දශකයේදී හා ඉන් පසුව සුනියම් දේවාලය පත්තිනි කාලි සරස්වතී දේවාල ඉදිකර ඇත විහාර මැදුර ඉදිරිපිට පුරාණ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්ප අනුව මල් පහන් ගෙවල් දෙකක් තනා ඇත විහාර පිට බිත්තිය බහිරව රූප නෙළුම් මල් හා හංස රූප හා ලිය වැල් වලින් අලංකාර කර ඇත